در دوران پهلوی، شامل دوره‌های رضا شاه و محمدرضا شاه، ایران شاهد تحولات عمده‌ای در حوزه زاد و ولد و
زاد و ولد
در دوران پهلوی، شامل دوره‌های رضا شاه و محمدرضا شاه، ایران شاهد تحولات عمده‌ای در حوزه زاد و ولد و مرگ و میر بود. در این دوره، اقدامات زیادی برای بهبود وضعیت بهداشتی و کنترل نرخ مرگ و میر صورت گرفت. این در حالی بود که پس از شورش ۵۷، تغییرات جمعیتی چشمگیری در کشور به وجود آمد و سیاست‌های جمعیتی دستخوش تحولاتی شد که منجر به افزایش سریع جمعیت شد.
در دوران پهلوی، شامل دوره‌های رضا شاه و محمدرضا شاه، ایران شاهد تحولات عمده‌ای در حوزه زاد و ولد و مرگ و میر بود. در این دوره، اقدامات زیادی برای بهبود وضعیت بهداشتی و کنترل نرخ مرگ و میر صورت گرفت. این در حالی بود که پس از شورش ۵۷، تغییرات جمعیتی چشمگیری در کشور به وجود آمد و سیاست‌های جمعیتی دستخوش تحولاتی شد که منجر به افزایش سریع جمعیت شد.
مشکلات به ارث رسیده از دوران قاجار:
با پایان دوران قاجار، ایران با مشکلات گسترده‌ای در حوزه‌های بهداشتی و جمعیتی مواجه بود که مستقیماً بر نرخ زاد و ولد و مرگ و میر تأثیر داشت:
نبود زیرساخت‌های بهداشتی کافی: در دوران قاجار، زیرساخت‌های بهداشتی و خدمات پزشکی به شدت محدود بود. بیماری‌های واگیردار مانند وبا، آبله، و مالاریا به راحتی در کشور شیوع پیدا می‌کردند و به دلیل عدم وجود خدمات درمانی مناسب، نرخ مرگ و میر به ویژه در میان نوزادان و کودکان بسیار بالا بود.
فقر گسترده و سوءتغذیه: کمبود منابع غذایی و عدم دسترسی به تغذیه مناسب، به همراه ضعف عمومی در بهداشت، موجب افزایش مرگ و میر شد. این وضعیت به‌ویژه در مناطق روستایی وخیم‌تر بود.
نبود آموزش بهداشتی: نبود آگاهی عمومی در زمینه بهداشت و پیشگیری از بیماری‌ها، به افزایش بیماری‌های واگیردار و نرخ مرگ و میر کمک می‌کرد.
نرخ بالای زاد و ولد بدون کنترل: به دلیل فقدان برنامه‌های تنظیم خانواده و نبود آگاهی در مورد کنترل جمعیت، نرخ زاد و ولد در دوران قاجار بالا بود.
دوران رضا شاه (۱۹۲۵-۱۹۴۱):
رضا شاه پس از به قدرت رسیدن، به اصلاحات گسترده‌ای در زمینه‌های مختلف از جمله بهداشت و سلامت عمومی پرداخت. وی با آگاهی از مشکلات به ارث رسیده از دوران قاجار، اقدام به توسعه زیرساخت‌های بهداشتی و آموزشی کرد:
توسعه زیرساخت‌های درمانی: رضا شاه با ساخت بیمارستان‌ها و کلینیک‌های جدید و تربیت پزشکان، گام‌های مهمی در جهت بهبود وضعیت سلامت عمومی کشور برداشت.
مبارزه با بیماری‌های واگیردار: واکسیناسیون عمومی و کنترل بیماری‌های خطرناک از جمله مالاریا و آبله از اولویت‌های دولت پهلوی اول بود.
توسعه شبکه حمل و نقل: ساخت جاده‌ها و راه‌آهن باعث شد که مناطق دورافتاده به خدمات پزشکی دسترسی بیشتری پیدا کنند.
بهبود شرایط بهداشتی و مرگ و میر: این اصلاحات باعث شد که هرچند نرخ زاد و ولد همچنان بالا باقی بماند، ولی مرگ و میر به ویژه در میان کودکان کاهش یابد.
دوران محمدرضا شاه (۱۹۴۱-۱۹۷۹):
در دوره محمدرضا شاه، برنامه‌های بهداشتی و توسعه زیرساخت‌های درمانی با سرعت بیشتری ادامه یافت و تلاش‌ها برای کنترل زاد و ولد آغاز شد:
افزایش دسترسی به خدمات پزشکی: دولت محمدرضا شاه با ادامه ساخت بیمارستان‌ها و کلینیک‌ها، آموزش پزشکان و پرستاران، و توسعه شبکه‌های بهداشتی، دسترسی به خدمات پزشکی را بهبود بخشید.
کاهش مرگ و میر کودکان: واکسیناسیون و بهبود خدمات درمانی موجب شد که مرگ و میر کودکان کاهش یابد و بسیاری از بیماری‌های واگیردار کنترل شوند.
برنامه‌های تنظیم خانواده: در دهه ۱۹۶۰، برنامه‌های تنظیم خانواده و کنترل جمعیت به منظور کاهش نرخ زاد و ولد معرفی شد. هرچند این برنامه‌ها تا پیش از شورش ۵۷ به طور کامل اجرایی نشدند، اما تلاش‌های اولیه برای کنترل زاد و ولد آغاز شده بود.
پس از شورش ۵۷:
پس از شورش ۵۷ و تغییرات سیاسی، سیاست‌های جمعیتی ایران دچار تحولات عمده‌ای شد. برخلاف دوران پهلوی که برنامه‌های تنظیم خانواده آغاز شده بود، در دهه ۱۳۶۰ سیاست‌های تشویقی برای افزایش جمعیت به اجرا درآمد و این مسئله باعث شد که نرخ زاد و ولد به‌طور چشمگیری افزایش یابد:
افزایش سریع جمعیت: در طول دهه‌های ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰، جمعیت ایران تقریباً دو و نیم برابر شد. این افزایش سریع جمعیت عمدتاً به دلیل سیاست‌های تشویقی برای افزایش زاد و ولد و تغییرات فرهنگی و اجتماعی بود.
بازگشت به برنامه‌های کنترل جمعیت در دهه ۱۳۷۰: با افزایش شدید جمعیت و مشکلات اقتصادی و اجتماعی ناشی از آن، دولت در دهه ۱۳۷۰ مجدداً به سمت سیاست‌های کنترل جمعیت بازگشت و برنامه‌های تنظیم خانواده دوباره اجرا شد.
نتیجه‌گیری:
در دوران پهلوی، دولت تلاش‌های مهمی برای بهبود وضعیت بهداشتی و کاهش مرگ و میر در کشور انجام داد. رضا شاه با توسعه زیرساخت‌های درمانی و محمدرضا شاه با گسترش برنامه‌های بهداشت عمومی و تنظیم خانواده، گام‌های مهمی در جهت بهبود سلامت جامعه برداشتند. هرچند نرخ زاد و ولد تا پیش از شورش ۵۷ همچنان بالا بود، ولی سیاست‌های اولیه برای کنترل آن آغاز شده بود. پس از شورش ۵۷، به دلیل
تغییرات سیاسی و اجتماعی، جمعیت ایران به‌طور چشمگیری افزایش یافت و این روند تا دهه ۱۳۷۰ ادامه یافت.
